Nguyễn Hoàng Lương Ngọc
1. Đặt vấn đề
Nghiên cứu khoa học (NCKH) chiếm một vai trò quan trọng trong đời sống con người nói chung và trong các hoạt động học thuật, tư duy trong môi trường giáo dục nói riêng. Chính vì lý do đó, hoạt động NCKH tại Việt Nam, và đặc biệt là tại các trường Cao đẳng Đại học được chú trọng và khuyến khích phát triển.Tuy nhiên, đối tượng của hoạt động Khoa học công nghệ trong trường đại học không chỉ bao gồm giảng viên và các nhà khoa học khác, mà còn có cả sinh viên thuộc các loại hình đào tạo đang theo học tại trường. Khóa luận tốt nghiệp chính là một học phần thể hiện được khả năng nghiên cứu khoa học của sinh viên.
Đối với sinh viên năm cuối, các tân cử nhân tương lại bắt buộc phải thực hiện một đề tài tốt nghiệp nhưng chưa biết bắt đầu từ đâu! Bài viết này sẽ giúp bạn hình dung các bước đơn giản để thực hiện thành công nghiên cứu một đề tài tốt nghiệp (nhóm ngành Khoa học kỹ thuật), và ra trường đúng thời hạn.
2. Nội dung
Các bước sơ lược quá trình thực hiện đề tài tốt nghiệp:
- Chọn tên đề tài – liên hệ GVHD
- Tìm kiếm và đọc các bài báo liên quan đến nội dung đề tài
- Lập kế hoạch và xây dựng đề cương chi tiết
- Làm đề tài, báo cáo mỗi tuần với GVHD
- Gặp GVHD chỉnh sửa bài báo cáo bằng file word và power point.
- Báo cáo trước Hội đồng chấm tốt nghiệp
- In báo cáo hoàn chỉnh, đóng bìa xanh nhũ vàng nộp cho thư viện trường
2.1. Chọn tên đề tài – liên hệ GVHD
Như vậy, để bắt tay vào làm một đề tài tốt nghiệp, việc cần thiết đầu tiên là bạn phải lựa chọn đề tài. Thông thường có hai cách lựa chọn tên đề tài.
- Một là bạn tự đưa ra tên đề tài của mình: nhưng cũng là thế mạnh của GVHD.
- Hai là xin tên đề tài từ GVHD: bạn cảm thấy chuyên môn và “mối quan tâm” của Thầy Cô đó là cái mình muốn được học hỏi. Khi vào xin đề tài, Thầy Cô thường đưa cho bạn một danh sách các chủ đề để chọn.
Cần suy nghĩ chín chắn việc chọn GVHD, tốt nhất là lựa chọn GVHD ngay từ học phần Thực tập tốt nghiệp hoặc Đồ án chuyên ngành. Để GVHD nắm được thời gian thực tập, công việc tại doanh nghiệp có thể dẫn dắt bạn vừa làm Đồ án chuyên ngành, vừa Thực tập tốt nghiệp và kết hợp xen kẽ là làm đề tài tốt nghiệp. Câu hỏi thường gặp là nên xin GVHD nào? Sinh viên nên chọn GVHD mình yêu thích và phù hợp với hướng đi và khả năng của mình. Thật ra, việc chọn GVHD đa phần chỉ để giúp các bạn sinh viên vững tâm lý và có thêm động lực. Quan trọng nhất vẫn là cách bạn tận dụng vai trò của GVHD.
2.2. Tìm kiếm và đọc các bài báo liên quan đến nội dung đề tài [1]
Làm thế nào để chọn được một bài báo tốt để đọc? Làm thế nào để tìm được thông tin hữu ích trong một “biển kiến thức”, mà không bị “chết đuối” bởi những hạn chế về thời gian và sức ép của những công việc thường nhật khác? Đó là trăn trở của không ít sinh viên khi bắt tay vào làm đề tài tốt nghiệp.
a) Tìm kiếm bước đầu
Sự phát triển của Công nghệ Thông tin cho phép chúng ta có thể sử dụng nhiều công cụ tìm kiếm hàn lâm rất mạnh như Google Scholar, hay ISI Web of Knowledge, hoặc IEEE Xplore. Điều quan trọng là phải tìm được những bài báo mới nhất trong lĩnh vực đang quan tâm. Điều này không khó nếu bạn biết lựa chọn khéo léo các từ khóa (key words). Với khoảng 10 bài đầu tiên vừa tìm được, chúng ta cố gắng tìm được ý nghĩa của chúng, bằng cách đọc lướt nhanh chúng theo cách như sau:
* Đọc tên bài báo và tóm tắt (Title and Abstract)
* Đọc phần mở đầu (Introduction)
* Đọc tiêu đề của các mục và tiểu mục, mà chưa cần đọc nội dung bên trong
* Xem lướt các hình vẽ, đồ thị
* Đọc phần tài liệu tham khảo xem có bài nào đã đọc rồi không.
Trong quá trình tìm kiếm, chúng ta chỉ nên dành 10 phút cho mỗi bài báo. Sau thời gian này, bạn phải biết bài báo có thuộc chủ đề mà bạn đang quan tâm không, để có thể quyết định bỏ qua chúng, hoặc giữ lại cho các lần đọc sau.
Công đoạn này được gọi là đọc lướt, cũng là bước đầu tiên để đọc một bài báo, mà tôi sẽ đề cập trong mục 3.
Việc đọc phần mở đầu (Introduction) rất quan trọng, vì thông thường các tác giả thường tóm tắt các công việc có liên quan, trước khi đi vào chi tiết các vấn đề của mình. Bạn đọc quan tâm có thể tham khảo cấu trúc của một bài báo trong tài liệu [2].
Bài báo mà tôi nói ở trên thuộc loại bài báo kỹ thuật (technical paper), trong đó tác giả trình bày kết quả nghiên cứu mới nhất của mình. Giá trị khoa học của bài báo cũng nằm ở đóng góp mang tính học thuật của tác giả về phương pháp đề xuất, đó gọi là yêu cầu về “cái mới” (novelty) của các công bố khoa học.
Một dạng bài báo thường được đọc và trích dẫn rất nhiều là các bài tổng quan (review paper). Đây thường là những bài báo do các tác giả có uy tín viết, đánh giá tổng quan về một sự phát triển, một nhánh nghiên cứu nào đó với những phân tích và tổng hợp dựa trên kết quả nghiên cứu của chính tác giả và của các tác giả khác. Loại bài báo này có thể không có phương pháp đề xuất mới, mà giá trị của nó nằm ở những đánh giá tổng hợp của tác giả giúp người đọc có cái nhìn hệ thống về các vấn đề trong lĩnh vực chuyên môn.
Nếu trong quá trình tìm kiếm, bạn tìm được một bài báo tổng quan (review paper) về lĩnh vực bạn quan tâm, thì bạn là người may mắn. Ngoài những đánh giá tổng hợp của tác giả, thường là người hoạt động lâu năm trong lĩnh vực, bạn còn có được danh sách hàng chục bài báo đã được chọn lọc trong phần tài liệu tham khảo. Điều này giúp bạn tiết kiệm đáng kể thời gian tìm kiếm.
b) Tìm kiếm mở rộng
Nếu trong giai đoạn đầu tiên bạn chưa tìm đủ những tài liệu mong muốn, vì nhiều lý do khác nhau: các tài liệu còn tản mát làm cho bạn chưa đủ thông tin để tập trung vào chủ đề chính mà mình quan tâm, hoặc bạn chưa thể hiểu ngay những ý chính của các bài báo đó do chúng là những vấn đề mới đối với bạn, thì bạn phải tiến hành tìm kiếm mở rộng.
Điểm xuất phát của việc tìm kiếm mở rộng này là tìm tên các tác giả. Qua những bài báo mà bạn đã tìm được (trong giai đoạn đầu tiên), bạn hãy lưu ý tới các tên được lặp lại nhiều. Các tác giả được trích dẫn nhiều thường có những ảnh hưởng nhất định trong lĩnh vực và họ thường chọn những hội nghị khoa học có chất lượng tốt nhất và những tập san có uy tín nhất để gửi bài.
Từ thực tế đó, bạn có thể thăm các website của các tác giả để biết được các bài báo quan trọng nhất của họ, và xem họ đã đăng những bài nào mới đây nhất. Quá trình tìm kiếm tiếp tục được mở rộng bằng việc bạn thăm trang Web các hội nghị quan trọng và kết nối với các kỷ yếu hội nghị gần nhất. Từ đó bạn có thể lướt nhanh để chọn ra những bài mà mình quan tâm nhất (với giả thiết bạn được quyền truy cập vào trang Web của các Proceedings này.
Quá trình tìm kiếm mở rộng này tùy thuộc vào quỹ thời gian của bạn. Đối với các nghiên cứu viên mới, đây là một trải nghiệm thú vị, giúp bạn “làm quen” với các nhà nghiên cứu trong cùng lĩnh vực, giúp bạn tự bồi dưỡng thêm kiến thức, thông qua các bài báo và các quyển sách của các tác giả ưa thích mà bạn tìm được.
c) Phương pháp đọc một bài báo khoa học
Để đọc và hiểu thấu đáo các bài báo khoa học một cách có hiệu quả nhất, chúng ta không nên đọc kỹ ngay, từ đầu bài báo đến cuối bài báo, mà hãy theo phương châm “từ khát quát đến cụ thể”, theo các bước sau:
* Lần thứ nhất: đọc lướt để biết được ý tưởng chính của bài báo
* Lần thứ hai: đọc hiểu để nắm được nội dung bài báo
* Lần thứ ba: đọc kỹ để hiểu sâu bài báo
Đây là 3 bước kế tiếp nhau, giúp bạn có thể điều chỉnh mức độ đọc một bài báo, tùy thuộc vào quỹ thời gian và mục tiêu mà bạn đọc bài báo đó.
Đọc lướt:
Mục đích của đọc lướt là để biết được ý tưởng chính của bài báo một cách nhanh nhất. Vì vậy đọc lướt phát huy tác dụng tối đa trong quá trình tìm kiếm và chọn lọc các bài báo. Kỹ thuật đọc lướt đã được đề cập trong mục 2. a).
Đọc hiểu:
Sau khi đã có một tập hợp các bài báo mà bạn cho là nên đọc, bây giờ là lúc bạn dành nhiều thời gian hơn cho mỗi bài báo, thường là 2-3 tiếng đối với các nghiên cứu viên mới, và 30 phút đến 1 tiếng với những bạn đọc có kinh nghiệm. Trình tự đọc trong lần này là:
* Đọc lại phần mở đầu (Introduction)
* Xem xét kỹ cấu hình (configuration) được đề cập, vì đây chính là đối tượng nghiên cứu của bài báo
* Xem các thuật toán đề xuất, nhưng chưa cần đi sâu vào chi tiết, hay chứng minh tính đúng đắn của chúng
* Đặc biệt chú ý đến các hình vẽ, đồ thị, bảng biểu và kết quả
* Đọc phần Kết luận (Conclusion) và lưu ý các đóng góp (contribution) của bài báo
Bạn có thể sử dụng kỹ thuật sau trong lần đọc thứ hai này:
* Dùng bút chì gạch chân, hoặc bút dấu dòng (high-lighting pen) để đánh dấu những từ quan trọng.
* Viết chú thích bên lề bài báo tại những chỗ chưa hiểu
Sau lần đọc thứ hai này bạn phải tóm tắt được ý chính của bài báo và bạn có thể chia các tài liệu mình thu nhận được làm 3 loại:
* Các tài liệu tâm đắc nhất.
* Các tài liệu có thể bỏ qua, không thuộc chuyên môn, không cần thiết quay lại.
* Các tài liệu mình chưa hiểu hoàn toàn, cần phải quay lại vào một dịp khác.
Đọc kỹ:
Mục đích của lần đọc này là để hiểu sâu vấn đề, nên nó thường được ứng dụng cho những bài báo mà bạn cho là quan trọng nhất (key papers) sau lần đọc thứ hai.
Trong lần thứ ba này, thường kéo dài 3 giờ hoặc hơn đối với các nghiên cứu viên mới. Đây là lúc bạn phải chú ý đến từng chi tiết. Kỹ thuật hiệu quả nhất là sử dụng giấy bút để làm lại các tính toán của tác giả, đặc biệt là những phần mà bạn chưa hiểu trong lần đọc trước. Nói một cách khác, bạn phải tái hiện lại công việc của tác giả. Sau lần đọc thứ ba này, bạn có thể hiểu được một cách có hệ thống nội dung của bài báo, giúp bạn có cái nhìn tổng quan hơn và củng cố thêm kiến thức của mình.
Trong trường hợp vấn đề của bạn nằm trong bài báo mà bạn đang đọc, việc nghiên cứu một cách sâu sắc các bài báo then chốt đôi khi sẽ giúp bạn tìm được một kẽ hở, để từ đó phát triển ý tưởng của mình và đề xuất phương án giải quyết. “Sự may mắn” trong trường hợp này sẽ do chính bạn tạo ra, với sự hỗ trợ của kỹ năng (skill) đọc, một kỹ năng mà bạn có thể có được qua rèn luyện.
2.3. Lập kế hoạch và xây dựng đề cương chi tiết
Đề cương là kế hoạch chi tiết của một nghiên cứu bao gồm những nội dung sau đây:
+ Đặt vấn đề
+ Mục đích nghiên cứu
+ Đối tượng nghiên cứu
+ Phương pháp nghiên cứu
+ Nội dung nghiên cứu
+ Tài liệu tham khảo
+ Dự kiến thời gian thực hiện
Đề cương chi tiết này sẽ được gửi cho GVHD nhận xét và góp ý, nhằm giúp cho bạn có một khung nội dung hoàn chỉnh và chi tiết nhất trước khi bắt tay vào làm thực nghiệm. Bên cạnh đó, một kế hoạch nghiên cứu gắn với tiến trình thực hiện với các mốc cụ thể được lập ra sẽ giúp bạn dự kiến tiến độ thực hiện theo thời gian yêu cầu [3].
Một trong những nội dung quan trọng trong hoạt dộng nghiên cứu là thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu. Cần chú ý, dù bước này được thực hiện sau các bước trên, nhưng bạn cần xác định trước các vấn đề có liên quan đến bước này ngay từ đầu để xác định xem có khả thi để thực hiện hay không [4].
Trong khi triển khai nghiên cứu, tuỳ thuộc vào mỗi chuyên ngành, nếu cần có một giai đoạn triển khai sơ bộ, giai đoạn này sẽ kéo dài khoảng vài tuần để kiểm tra những vấn đề và phương pháp đã đề ra. Những kết quả sơ bộ này có thể giúp để điều chỉnh, cập nhật phần tổng quan tài liệu cho phù hợp hơn với thực tế.
Nếu đề tài không cần nghiên cứu sơ bộ, có thể tiến hành thẳng các giai đoạn nghiên cứu đã vạch ra. Các số liệu cần được thu thập đầy đủ và xử lí theo đúng phương pháp của từng chuyên ngành. Các vấn đề đã đặt ra, giả thuyết đã xây dựng trong phần tổng quan tài liệu/đề cương nghiên cứu sẽ được kiểm chứng thông qua các kết quả thu được trong giai đoạn này.
Giai đoạn này kéo dài bao lâu tuỳ thuộc chuyên ngành và cấp độ của đề tài. Đối với sinh viên, trong giai đoạn này cần làm việc và trao đổi thường xuyên đều đặn với GVHD để điều chỉnh việc nghiên cứu theo đúng hướng.
Sau khi thu thập xong dữ liệu, bạn cần tiến hành xử lý để loại bỏ các dữ liệu bị lỗi, không tin cậy hoặc lọc dữ liệu giữ lại những dữ liệu phù hợp với mục đích nghiên cứu. Ngay khi xử lý xong, bạn sẽ tiếp tục phân tích kết quả để đưa ra nhận xét và kết luận.
Đây chính là bước cuối cùng để hoàn thành một đề tài tốt nghiệp và là bước quyết định đến số điểm mà bạn đạt được. Trong bước này, bạn cần chú ý đến 2 yếu tố là nội dung bài báo cáo và văn phong khoa học. Sau đây là tôi sẽ giới thiệu với các bạn hình thức trình bày của một báo cáo khóa luận tốt nghiệp cần có:
Trang bìa: Bao gồm bìa chính và bìa phụ
Trang “Lời cảm ơn”: Nên được viết ngắn gọn trong phạm vi 1 trang
Mục lục
Danh mục bảng
Danh mục hình
Danh mục các ký hiệu, ký tự viết tắt (nếu có)
Danh mục các phụ lục (nếu có)
Khi trình bày đồ án, khóa luận tốt nghiệp, bạn cần phải lưu ý phần nội dung của khoá luận nên trình bày trong khoảng từ 60 đến 80 trang. Nội dung chính của khóa luận văn tốt nghiệp gồm các phần chính:
Phần mở đầu
Đặt vấn đề
Mục tiêu nghiên cứu
Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước
Phần nội dung
Chương 1: Tổng quan
Chương 2: Nội dung và phương pháp nghiên cứu
Chương 3: Kết quả thảo luận
Kết luận và kiến nghị
Tài liệu tham khảo
3. Kết luận.
Khóa luận tốt nghiệp là công trình nghiên cứu khoa học của sinh viên năm cuối trước khi kết thúc thời sinh viên của mình. Là một công trình lấy đi nhiều công sức và thời gian của bạn nhưng thành quả nó mang lại cho người có công là xứng đáng. Trong bài báo này tôi đã trình bày chiến lược giúp cho người đọc có thể hoàn thành tốt đồ án khóa luận tốt nghiệp của mình dựa trên các kỹ năng tìm hiểu, quan sát, thí nghiệm… dựa trên những số liệu, dữ liệu, tài liệu thu thập được để phát hiện ra bản chất, quy luật chung của sự vật, hiện tượng, tìm ra những kiến thức mới hoặc tìm ra những ứng dụng kỹ thuật mới, những mô hình mới có ý nghĩa thực tiễn. Do đó, người muốn làm nghiên cứu khoa học phải có những kiến thức nhất định về lĩnh vực nghiên cứu nhưng chủ yếu là phải rèn luyện cách làm việc tự lực và có phương pháp khoa học.
4. Tài liệu tham khảo
[1] PGS.TS Tạ Cao Minh (2013), Kỹ năng tìm kiếm và đọc các bài báo khoa học. Tạp chí Tự động hóa Ngày nay, số 145.
[2] PGS.TS Tạ Cao Minh (2012), Bài báo khoa học, ISI, và một số “thước đo” đánh giá nhà khoa học. Tạp chí Tự động hóa Ngày nay, số 134.
[3] Lê Văn Hảo (2015), Phương pháp nghiên cứu khoa học. Trường Đại học Nha Trang
[4] Cộng đồng sinh viên nghiên cứu khoa học, 22/11/2017. Quy trình thực hiện nghiên cứu khoa học. Truy cập từ:
http://rces.info/sinh-vien-kinh-te-nckh/quy-trinh-thuc-hien-nghien-cuu-khoa-hoc/
Khoa Công Nghệ Hóa Học _ HUIT
Xem thêm :